Het Taallab

© Het Taallab

Deze site is een product van JansonAdvies.

Het gebruik van
de informatie voor onderwijsdoeleinden

is vrij.

Gebruik of overname van de inhoud van deze site voor commerciële doeleinden is verboden.

Kijk voor nog meer informatie op mijn andere website:

www.janson.academy

De overeenkomsten in taal

De naam van die kantelen op de muur van een kasteel, of op een stadsmuur, zijn van het Franse woord cantel afgeleid.  De klemtoon leidt bij dat woord tot de verschillende klanken.

Bij dit thema hoort nog een heel ander onderzoeksterrein: hoe je dezelfde boodschap op veel verschillende manieren kunt zeggen. Dat kan al door de klemtoon in een zin anders te leggen. Het kan ook door heel andere woorden te kiezen. Waar en voor wat dit handig is, kom je dan ook te weten.

Verder komt het verschil tussen letterlijk en figuurlijk taalgebruik hier aan de orde. Een leuk onderwerp om mee te spelen, maar soms leidt het wel tot misverstanden. Door letterlijk en figuurlijk lekker te mixen kan je met toneel, poppenkast of film grappige gesprekken opvoeren..

Traplopen

Door woorden steeds een letter langer te maken, en dan soms ook de volgorde van de letters een beetje te veranderen, kun je een trap van woorden maken. Hier zie je twee voorbeelden:

Probeer samen met een maatje of alleen, ook eens een paar van die trapjes te maken. Begin maar klein, en probeer daarna die trap steeds langer te maken.

Je mag zelf kiezen of je met het langste woord begint, wat je dan steeds korter maakt, of dat je met één letter begint en van daaruit de woorden steeds langer maakt. Die laatste vorm lijkt het beste om mee te beginnen, omdat je dan meer vrijheid hebt.

Kun je zo ontdekken welke letters (of lettercombinaties) handig zijn om in een woord te hebben, als je de volgorde van de letters wil of moet veranderen?

Kijk maar, het rijmt toch!

Je weet natuurlijk wat 'rijmen' is: woorden die (aan het eind) hetzelfde klinken. In versjes, liedjes en gedichten komt vaak rijm voor. Rijm helpt ook om de tekst van een liedje of gedicht gemakkelijker te lezen en te onthouden. In de rubriek De klank van taal vind je meer daarover, want de uitspraak en de klemtoon op een klankgroep spelen ook een rol bij die overeenkomsten en verschillen.

Hier gaat het nu over een ander soort rijm. Rijm dat je niet kunt horen, maar wel kunt zien. Met een mooi woord heet dat 'visueel rijm', wat 'zichtbaar rijm' betekent. Kijk maar naar deze voorbeelden:

Lees deze woordparen maar eens hardop voor. Wat is er dan aan de hand? Kun je nu uitleggen waarom ze dat visueel rijm noemen?

Het woordpaar dat je hierboven al tegenkwam bij dat kasteel, ziet er zelfs helemaal precies hetzelfde uit.

                                                      kantelen              kantelen

Toch zijn dit, niet alleen door hun betekenis, heel verschillende woorden. Elk heeft een andere rol in een zin. Herken je die rollen? Dat lukt vast als je nog weet wat elk van die woorden betekent...
Waardoor merk je nog meer dat die woorden verschillend zijn?

Kun je zelf nog meer van zulke woordparen bedenken?

We noemen dat visueel rijmende woorden, want je ziet direct dat het gelijke woorden zijn. Maar als je ze dan uitspreekt, hoor je dat het toch niet gelijke woorden zijn.

Dat komt doordat de klemtoon op een andere plek in dat woord voorkomt en dan klinkt een woord heel anders. Er zijn dus woorden met dezelfde letters in een gelijke volgorde, maar die op verschillende plekken de klemtoon kunnen hebben. Als die klemtoon op een andere plek klinkt, heeft dat woord ook een andere betekenis.

Probeer maar met de woorden die je hebt verzameld een gedichtje te maken, met visueel rijm.

Vraag daarna aan iemand om dat hardop voor te lezen.
Bespreek daarna samen waardoor dit niet vlot lukte!

Inderdaad: als je keek, leken die woorden te rijmen, maar door de andere betekenis veranderde die klemtoon als je die woorden uitsprak en rijmden ze toch niet. Probeer dat ook nog eens bij andere mensen uit...

Kijk èn luister hoe het rijmt!

Wisselspoor is de naam van een versvorm die gebruik maakt van het verschil tussen visueel rijm (de woorden die als je ze ziet lijken te rijmen, maar als je ze uitspreekt rijmt het niet) en fonetisch rijm (het rijmt als je het uitspreekt, maar je kunt dat niet altijd zien aan de gebruikte letters).

Kenmerken:

• drie regels
• gelijke regellengte (aantal klankgroepen), maar die lengte mag je wel zelf kiezen
• rijmschema is aaa, maar wel met een twist: bij de eerste en de tweede rijmen de letters (visueel rijm), bij de tweede en de derde rijmen de klanken (fonetisch rijm).

          Voorbeeld:                                              Anders geef ik je graag gelijk
                                                                               maar dat is nu onmogelijk.
                                                                            Ik vind jouw aanpak zorgelijk.

Kies nu zelf een paar rijmwoorden die visueel en/of fonetisch rijmen. Maak daarmee zo'n wisselspoor-versje.

Kun je nu uitleggen waarom men deze versvorm wisselspoor heeft genoemd?

Gelijknamig maken

Als er op een fruitschaal drie appels en twee peren liggen kun je die aantallen niet zomaar bij elkaar optellen. Want het zijn niet allemaal appels en ook niet allemaal peren. Je moet dan een andere naam gebruiken, zoals vruchten of fruit.

Bij breuken kom je dat ook tegen. Als je 1/5 en 1/4 bij elkaar wilt optellen, dan lukt dat niet, want die noemers zijn niet gelijk. Dat betekent dat die breuken niet allebei hetzelfde genoemd worden. Die 'noemers' zijn hun naam, want zo worden ze genoemd en die naam komt van het getal onder de breukstreep. Ook dan moet je een nieuwe naam zoeken, wat bij breuken heel toepasselijk ‘gelijknamig maken’ heet.

Dat komt bij veel namen voor. Als zo’n groepje namen bij elkaar hoort, dan heb je een nieuwe naam nodig die voor allemaal klopt. Dat noemen we ook wel een verzamelnaam. Je kunt vast wel bedenken waarom die naam zo heet.

Probeer de verzamelnamen te vinden voor de volgende groepjes namen. Misschien kun je zelfs wel meer verzamelnamen bedenken die allemaal bij een zelfde groepje passen…

- erwt, sperzieboon, bloemkool en sla.

- diamant, robijn, smaragd, saffier

- trui, shirt, broek, sokken

- de Alpen, de Apennijnen, de Pyreneeën, de Oeral

- mug, mier, wesp, bij

- brommer, auto, trein, fiets

- Camembert, Edammer, feta, Parmezaan

- bord, schaal, kopje, schotel

- Instagram, Twitter (X), Facebook, LinkedIn

- Trouw, het Parool, De Telegraaf, NRC

- mes, vork, lepel, gebaksvorkje

- Rome, Brussel, Boedapest, Ottawa

- BNNVARA, AVROTROS, VPRO, KRO/NCRV, RTL

Je kunt vast ook nog wel zelf een paar van die groepjes namen bedenken. Zorg dan wel dat daar een verzamelnaam bij past.

Letterlijk

Letterlijk betekent dat je het precies zo bedoelt als je het zegt. Vaak gebruiken we uitdrukkingen die juist niet letterlijk zijn bedoeld. Het tegenovergestelde van letterlijk heet figuurlijk of overdrachtelijk.

Lees het volgende gedicht van Daan Zonderland (pseudoniem van Daan van der Vat, 1909-1977) maar eens, dan wordt dat verschil je vast duidelijk...

"Geachte Heer, ik moet u danken
voor het postpakket dat ik ontving.
Maar u vergeeft mij ongetwijfeld
Een zekere teleurstelling.

Toen ik de hand vroeg van uw dochter,
Die ik hartstochtelijk bemin,
Deed ik zulks niet in letterlijke,
Doch overdrachtelijke zin.‟

Let de komende week eens op, als je leest of mensen hoort praten, welke woorden of zinnen door hen niet letterlijk worden bedoeld. Als je twijfelt moet je eens bedenken hoe het er uitziet als dit echt zou gebeuren.

Voorbeeld. Als iemand vraagt "Wat is hier aan de hand?" dan zou dat letterlijk kunnen betekenen dat iemand iets aan zijn of haar hand heeft.

Waardoor geeft het verschil tussen letterlijk en figuurlijk misverstanden bij mensen die Nederlands als vreemde taal moeten leren? Vraag dat eens na bij mensen die dat hebben meegemaakt (of nog steeds meemaken).

Letterlijk (2)

Er zijn mensen die (vaak) zeggen "... letterlijk en figuurlijk ...", bijvoorbeeld in een zin als "Het regende letterlijk en figuurlijk pijpenstelen." Meestal klopt dat niet en bedoelen ze figuurlijk, want er vallen dan geen stelen van pijpen naar beneden.

Kan jij een of meer situaties bedenken waarin een uitdrukking zowel letterlijk als figuurlijk wel klopt?

Eenvoudiger is het om figuurlijk bedoelde uitdrukkingen, letterlijk uit te voeren. 'Tegen de lamp lopen' kan je heel letterlijk doen, maar heeft niets met de figuurlijke betekenis te maken. Toch kan het tot heel rare of soms ook wel grappige situaties leiden.

Bedenk een verhaaltje dat je zelf kunt uitspelen of via een poppenkast kunt laten zien (en dan ook filmen), waarin je tien uitdrukkingen laat voorkomen die je letterlijk speelt. De andere leerlingen moeten dan later proberen ze alle tien te herkennen. Zorg daarom dat ze niet allemaal heel erg opvallen. Hoe gewoner het lijkt, hoe moeilijker te herkennen het is...

Zoek ook uit waar die uitdrukkingen oorspronkelijk vandaan komen. Waarom is 'tegen de lamp lopen' een uitdrukking voor betrapt worden. Wie liep tegen welke lamp?

Ook hiervan kan je vast wel weer een filmpje maken, maar dan met de oorspronkelijke, dus de letterlijke betekenissen...

Schijn bedriegt

Zoals je in het gedichtje 'Letterlijk' kon lezen, hield Daan Zonderland wel van teksten die je niet te serieus moet nemen. Hier is er nog een.

Als je deze tekst vergelijkt met het nieuwsbericht daarnaast zie je dat er inderdaad soms iets niet in orde is. Dan is het meer dan een grapje, want dit is wel een serieus onderwerp. Toch lijkt het in het gedichtje helemaal niet zo serieus. Wat heeft Daan Zonderland gedaan om het minder ernstig te laten lijken?

Kies een paar berichten uit een krant of van een nieuwssite. Maak over het onderwerp van zo'n bericht een gedichtje, waarin dat nieuwtje minder serieus lijkt. Zorg wel dat de inhoud herkenbaar blijft!

Wil je nog meer inspirerende voorbeelden van berichten die serieus klinken, maar toch de draak steken met echte berichten, dan moet je eens kijken op https://speld.nl/

Rekenen met woorden (1)

Bewerkingen die je bij rekenen heel gewoon vindt, blijken we ook regelmatig toe te passen op woorden.

Neem de bewerking verdubbelen, die gebruiken we best vaak. Als iemand veel praat, maar weinig zegt, noemen we dat ‘bla bla’. We zeggen ‘nou nou’ en ‘dag dag’, we doen iets samsam, we denken soms ‘ikke ikke – en de rest …’, of we laten iets blauw blauw.

In de reclame doen ze soms ook aan een soort verdubbelen, maar dat doen ze dan niet met dezelfde woorden, maar met dezelfde betekenis: je krijgt dan deze week een ‘gratis cadeau’.
Dit verdubbelen van een betekenis doen we zelf ook wel. Als je het hebt over een ‘ronde cirkel’ of over ‘weer herhalen’ of over ‘hardop voorlezen’, dan noem je eigenlijk twee keer hetzelfde kenmerk. Het is dan niet het woord, maar de betekenis die hetzelfde is.

Ga eens op zoek naar nog meer voorbeelden van al dit soort verdubbelingen. Probeer bij elk voorbeeld te ontdekken of dat een vergissing is, of dat die verdubbeling toch een betekenis benadrukt of zelfs toevoegt.

Als dat zo is, wanneer zou je die dan gebruiken?

Rekenen met woorden (2)

Er zijn nog meer rekenbewerkingen die wij zonder moeite toepassen op woorden. Vermenigvuldigen is daarvan een mooi voorbeeld. Je weet hoe zo'n tafel gaat: 1x5, 2x5, 3x5, … enzovoort. Dat doen we met woorden ook: eikenhout, beukenhout, teakhout, hardhout, timmerhout, haardhout, … Allemaal soorten hout, maar steeds met een nieuwe betekenis door wat ervoor staat. Je zou dat ‘de tafel van hout’ kunnen noemen.

Probeer dat zelf ook eens met ‘de tafel van water’! Je weet dat bij rekenen de tafel na 10x… nog eindeloos verder kan. Dat is bij die van water ook: probeer de rij zo lang mogelijk te maken!

Zou dat ook met andere woorden kunnen?

Zijn er ook woorden waarmee dat niet of nauwelijks lukt? Kun je dat verklaren?

Rekenen met woorden (3)

Bij rekenen zijn bewerkingen soms elkaars tegenovergestelde, zoals vermenigvuldigen en delen. Je gebruikt dezelfde getallen, maar in precies de andere volgorde, doordat wat bij de een het antwoord is, bij de andere de start is.

Kijk maar:      3 x 4 = 12     12 :  3 = 4

                      3 + 4 =  7       7 - 4 = 3

Dit blijkt bij veel woorden ook zo te gaan. Je kunt een woord over heel veel andere woorden verdelen. Dat kan ook weer met hout: houtkachel, houtstapel, houtopslag, houtvuur, houtkap, houthakker, houtwol, enzovoort.

Probeer jij dat ook eens met 'water', zoals waterkracht en watersnood (die s erachter is vanwege een betekenisverschil: gebrek aan water of teveel aan water). Over hoeveel woorden kan jij ‘water’ verdelen door woorden steeds met ‘water’ te laten beginnen? Meer dan 25? En als je ze op 'water' laat eindigen?

Wat gebeurt er met de betekenis van die woorden als er ‘water’ in voorkomt? Is dat bij al die woorden hetzelfde effect?

Kun je ook andere woorden verdelen over allerlei samenstellingen? Welke soort woorden lijkt daar het meest geschikt voor? Neem uitrekenen, uitrekken en uittrekken maar eens als voorbeeld... Waardoor zou dat kunnen bij zulke woorden, denk je? 

Woorden uitlenen

De vakantie is misschien nu alweer voorbij. Misschien ben jij ook wel eens wat verder weg geweest. Toen op reis gaan nog heel gewoon was, bleek dat het populairste vakantieland voor Nederlanders Frankrijk was. Misschien heb je al eens ontdekt dat we in het Nederlands heel veel Franse woorden gebruiken. Die hebben we in de loop der jaren uit het Frans geleend. Denk maar aan woorden als: cadeau, privé, truc, diner, controle, enquête…

Maar wist je dat het Frans ook woorden uit het Nederlands heeft geleend? Hier komen er een paar: bâbord, berme, cahute, sur, cabillaud, kermesse, colza, havre, pompe, salle. Kun je raden welke Nederlandse woorden dit eigenlijk zijn?

Dit zijn ze (niet in de goede volgorde): haven, bakboord, kermis, zaal, kajuit, koolzaad, kabeljauw, pomp, berm, zuur.

Ook het Duits heeft woorden uit het Nederlands geleend. Bijvoorbeeld: Lärm, Pottfisch, Rosine, Anschovis, flunkern, Abtei, Morast, Auster, polken, Schwabber. Zie je welke Nederlandse woorden het zijn?

Dit zijn ze (niet in de goede volgorde): potvis, flonkeren, oester, abdij, moeras, alarm, zwabber, ansjovis, pulken, rozijn.

Tot slot het Engels. Kun jij zien welke Nederlandse woorden verstopt zitten in: shuffle, gherkin, drum, foreman, tea, rosemary, mussel, mole, yammer, household?

Hier komen ze (niet in de goede volgorde): trom, thee, huishouden, augurk, mol, schuifelen, jammeren, rozemarijn, mossel, voorman.

Grappig eigenlijk, dat we het overnemen van die woorden uit een andere taal, ‘lenen’ noemen. Als de ene taal een woord uit een andere taal leent, wordt zo’n woord namelijk nooit meer teruggegeven. De sprekers van die taal veranderen zo’n woord (of de uitspraak daarvan) meestal wel een beetje en dan hoort het echt bij die nieuwe eigenaar...

Er volgt meer!